15 Temmuz Darbe Girişimi veya askerî darbe teşebbüsü olarak bilinen, 15 Temmuz 2016 yılında, tüm ülkenin dehşet içinde şahit olduğu olay, aradan geçen 5 yıla rağmen ilk günkü düşüncelerle anılmaya devam ediyor. 300'den fazla insanın hayatını kaybettiği ve resmi kayıtlara göre bin 491 kişinin yaralandığı hain girişimin beşinci yılında arama motorlarında, 15 Temmuz kim tarafından yapıldı? 15 Temmuz darbe girişimini kim yaptı? Darbe girişiminin arka planı konuları araştırılıyor. İşte detaylar...

15 TEMMUZ KİM TARAFINDAN YAPILDI?

15 Temmuz gecesi Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'a yönelik Yurtta Sulh Konseyi yönetimindeki Çiğli 2. Ana Jet Üs Komutanlığı'nda Muharebe Arama Kurtarma (MAK) timi üyelerince yapılan suikast ve darbe teşebbüsü olarak bilinen 15 Temmuz Darbe Girişimi, Türkiye'nin demokratik tarihinde bir kara leke olarak kabul edilmektedir.

15 TEMMUZ DARBE GİRİŞİMİNİ KİM YAPTI?

İşte dava süresince belirlenen fail ve sanıkların listesi:

• AKIN ÖZTÜRK | Yüksek Askerî Şura üyesi (fail)
• ADEM HUDUTİ | 2’nci Ordu Komutanı (fail)
• MEHMET PARTİGÖÇ | Genelkurmay Personel Daire Başkanı (fail)
• MEHMET DİŞLİ | Genelkurmay Başkanlığı Stratejik Dönüşüm Dairesi Başkanı (sanık)
• KUBİLAY SELÇUK | 2. Ana Jet Üs Komutanı (sanık)
• TİMURCAN ERMİŞ | Konya Jandarma Bölük Komutanı (fail)
• LEVENT TÜRKKAN | Genelkurmay Başkanı Hulusi Akar’ın yaveri (fail)
• HAKAN KARAKUŞ | Akıncı Üssü Filo Komutanı (fail)
• HAKAN EVRİM | Akıncı 4. Anajet Üs Komutanı (fail)
• ALİ YAZICI | Başyaver (sanık)
• ERKAN KIVRAK | Havacı Yaver (sanık)
• ÜMİT GENÇER | Kara Harp Okulu Tabur Komutanı (fail)
• ÖZKAN AYDOĞDU | 2. Zırhlı Tugay Komutanı (sanık)
• MİTHAT AYNACI | Eski İstanbul Güvenlik Şube Müdürü (fail)
• İLHAN TALU | Genelkurmay Personel Başkanı (sanık)
• BİLAL AKYÜZ | Kara Kuvvetleri Komutanlığı Harekat Başkanlığı Teşkilat Şube Müdürlüğü (fail)
• GÖKHAN ŞAHİN SÖNMEZATEŞ | Hava Kuvvetleri Komutanlığı (fail) 
• ZEKERİYA KUZU | Hava Astsubay (fail)
• ŞÜKRÜ SEYMEN | Özel Kuvvetler Komutanlığı Tabur Komutanı (fail)
• DAVUT UÇUM | Kara Havacı Yarbay (fail)
• MÜSLİM MACİT | Akıncı 4. Ana Jet Üs Komutanlığı (fail)
• MUSTAFA AZİMETLİ | Akıncı Üssü 143. Filo (fail)
• HASAN HÜSNÜ BALIKÇI | Akıncı 4. Ana Jet Üs Komutanlığı (fail)
• KERİME KUMAŞ | Hava Kuvvetleri (fail)
• HÜSEYİN TÜRK | 4'üncü Ana Jet Üs Komutanlığı (fail)
• BEKİR ERCAN VAN | İncirlik 10. Tanker Üs Komutanı (fail)
• TANER BERBER | Muharebe Arama Kurtarma (MAK) Timi (fail)
• FATİH AKBULUT| Adana İncirlik 10. Tanker Üs Komutanlığı (fail)
• AHMET AKALIN | Eskihisar Jandarma Karakol Komutanı Teğmen (sanık)
• ALİ S. | Adana İncirlik 10. Tanker Üs Komutanlığı (sanık)
• İSMAİL GÜNEŞER | Bolu 2. Komando Tugay Komutanı (sanık)
• A.K. | MİT Müşterek İstihbarat Koordinasyon Merkezi (fail)
• HIZIR ÖZYUVA | Adana İncirlik 10.Tanker Üs Komutanlığı (fail)
• ERKAN ÖKTEM | Özel Kalem Müdürü (sanık)
• MUHAMMET TANJU POSHOR | Muhafız Alay Komutanı (fail)
• HİDAYET ARI | 54’üncü Mekanize Piyade Tugay Komutanı (sanık)
• VEDAT ATAK | Deniz Binbaşı (sanık)
• HAVA HARP OKULU ÖĞRENCİLERİ (fail)
• ATİLLA DEMİR | İl Jandarma Komutanlığı İstihbarat Şube Müdürü (sanık)

15 TEMMUZ DARBE GİRİŞİMİNİN ARKA PLANI

O GECE:

15 Temmuz Darbe Girişimi veya 2016 Türkiye askerî darbe teşebbüsü, darbecilerin verdiği isimle Harekât Yıldırım veya Yurtta Sulh Harekâtı, 15–16 Temmuz 2016 tarihleri arasında Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde kendilerini Yurtta Sulh Konseyi olarak tanımlayan bir grup asker tarafından Türkiye'de gerçekleştirilen askerî darbe teşebbüsüdür.

Türk Silahlı Kuvvetlerinin resmî internet sitesi ve TRT'de yayınlanan bildiride ordunun yönetime el koyduğu ifade edilerek ülkede sıkıyönetim ve sokağa çıkma yasağı ilan edildiği açıklandı. İstanbul'daki Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüsü bir grup rütbeli asker ve Hava Harp Okulu öğrencisi tarafından kapatıldı, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı İsmail Kahraman ve yaklaşık 50 milletvekilinin mecliste bulunduğu sırada F-16 savaş uçakları meclis üzerinde uçuş yaparak parlamentoyu dört kez bombaladı. Ankara'nın Beştepe semtinde bulunan Cumhurbaşkanlığı Sarayı'na bombalama girişiminde bulunulsa da başarılı olunamadı, Muğla'nın Marmaris ilçesinde bir otelde bulunan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'a karşı suikast girişiminde bulunuldu. Genelkurmay Başkanı Hulusi Akar, Kara Kuvvetleri Komutanı Salih Zeki Çolak, Hava Kuvvetleri Komutanı Abidin Ünal, Jandarma Genel Komutanı Galip Mendi, Genelkurmay 2. Başkanı Yaşar Güler, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Fahri Kasırga ve bazı üst düzey komutanlar darbeyi gerçekleştiren askerler tarafından rehin alındı. Deniz Kuvvetleri Komutanı Bülent Bostanoğlu ise ''sık sık yer değiştirerek'' darbecilerden kaçmıştır.

Gelişmeler üzerine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, CNN Türk'te FaceTime aracılığı ile gerçekleştirdiği bağlantıda darbecilere hiçbir şekilde imkân tanınmayacağını ifade ederek halkı darbeye tepki göstermek için meydanlara ve havalimanlarına çıkmaya davet etti. Çağrının ardından, Türkiye'nin birçok ilinde darbe karşıtı protesto gösterileri düzenlendi.

16 Temmuz sabahı, Türk Silahlı Kuvvetleri ve Emniyet Genel Müdürlüğü personelinin gerçekleştirdiği operasyonlar sonucunda askerî darbe girişimi bastırıldı ve askerler silahları ile birlikte teslim oldu. Olaylar sonucunda 104'ü darbe yanlısı asker olmak üzere 300'den fazla kişi hayatını kaybetti, 1491 kişi yaralandı, farklı rütbelerden 8036 asker gözaltına alındı. Yargı ve sivil siyaset mensupları dahil olmak üzere toplam gözaltı sayısı 22 Temmuz tarihi ile birlikte 10 bini buldu. Bunun yanı sıra askerî, idari ve adli kurumlarda birçok kişi görevden alındı.

Gülen Hareketi destekli olduğu öne sürülen askerî darbe girişiminin ardından İstanbul Bakırköy Cumhuriyet Başsavcılığı ve Anadolu Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından Türk Ceza Kanunu'nun anayasal düzene karşı suçlar kapsamında yer alan ‘cebir ve şiddet kullanarak Türkiye Büyük Millet Meclisini ve Türkiye Cumhuriyeti hükûmetini ortadan kaldırmaya veya görevlerini kısmen veya tamamen yapmasını engellemeye teşebbüs’, ‘Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın öngördüğü düzeni ortadan kaldırmaya veya bu düzen yerine başka bir düzen getirmeye teşebbüs’, ‘halkı, Türkiye Cumhuriyeti hükûmetine karşı silahlı isyana tahrik’ ve ‘cumhurbaşkanına suikast’ suçlarından soruşturma başlatıldı. 21 Temmuz'da Millî Güvenlik Kurulu toplantısı sonrasında, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından anayasanın 120. maddesi gereğince üç ay süreyle olağanüstü hâl ilan edildi. İlan edilen olağanüstü hâl darbe girişiminin ardından geçen 2 yıllık süreyi kapsayacak şekilde uzatıldı. Girişimin ardından başlatılan tasfiye süresince; Nisan 2018 itibarıyla, 160 bin kişi gözaltına alındı, FETÖ/PDY üyesi suçlamasıyla 50 bin kişi tutuklandı ve 152 bin kamu personeli görevlerinden ihraç edildi. Darbe girişimini izleyen dört yıllık sürede 289 dava açıldı, karara bağlanan 275 davada toplamda 4 bin 130 sanık hüküm giydi.

Darbe girişimi sonrası başta Fethullah Gülen'i iade etmediği gerekçesiyle Amerika Birleşik Devletleri ile birlikte; aralarında Almanya ve Yunanistan'ın da olduğu birçok Avrupa Birliği üyesi ülke ile FETÖ üyelerinin iade süreçleri ve sığınma hakkı konularında siyasi ve diplomatik krizler yaşandı. Ayrıca, darbe teşebbüsünü gerçekleştiren FETÖ mensuplarına finansal destek verdiği ve darbe girişiminin arkasında bulunduğu iddiası nedeniyle Birleşik Arap Emirlikleri ile ilişkiler gerginleşti.

Teşebbüsün ardından geçen süre boyunca aralarında Boğaziçi Köprüsü, Büyük İstanbul Otogarı ve Ilgaz Dağı Tüneli'nin de yer aldığı birçok yapı, mekan, meydan ve yerin adı, darbe girişiminin tarihine ithafen değiştirildi. Ayrıca 15 Temmuz tarihi, darbe girişiminde hayatını kaybedenleri anmak amacıyla Demokrasi ve Millî Birlik Günü adıyla 2017'de resmî tatil olarak ilan edildi.

Darbe girişimi, Türkiye siyasi tarihinde 12 Eylül 1980 askerî darbesinden 36 yıl sonra gerçekleştirilen ilk askerî darbe teşebbüsü olarak kayıtlara geçti.

ARKA PLANI:

Darbenin, AK Parti-Gülen Hareketi çatışması kapsamında 2016 Ağustos ayında yapılacak olan Yüksek Askerî Şûra toplantısında ordu içerisindeki mensupları tasfiye edileceği öngörülen Gülen Hareketi'ne yakın çeşitli kademede askerî yetkililerin bu hareketi önlemek ve Türkiye hükûmetini ele geçirmek amacıyla darbe hareketine giriştiği öne sürülmektedir.

Daha önceki tarihlerde Ergenekon ve Balyoz adıyla askerî yetkililere karşı yapılan kimi operasyonlar sonucu bu davalara konu olan kimi isimler görevlerinden uzaklaştırılmış, yerine hükûmete yakın olduğu ileri sürülen kadroların getirildiği haberleri basına yansımıştı. Darbede adı geçen isimlerin birçoğu özellikle Ergenekon süreci ile birlikte önü açılarak Yüksek Askerî Şûra'da terfi etmişti. Darbeyi yapan ekibin başında olduğu iddia edilen Albay Muharrem Köse, Ergenekon kapsamındaki "internet andıcı" soruşturmasında tutuklanan eski genelkurmay adli müşaviri emekli Tümgeneral Hıfzı Çubuklu'nun yerine 2011 yılında adli müşavir olarak atanmıştı. Bununla birlikte darbe teşebbüsünde rolü olduğu iddia edilen Orgeneral Akın Öztürk, Balyoz operasyonu sonrasında birçok komutanın tutuklanmasının ardından 2013 yılında Türk Hava Kuvvetleri komutanlığı görevine getirilmişti. 2015 yılında Gülen Hareketi ile bağlantıları olduğu iddia edilen Akın Öztürk'ün "darbe yapabilecek potansiyele sahip olduğu" gerekçesiyle bir grup subay tarafından Genelkurmay Başkanlığına bildirildiği ifade edilmiştir. Bu süreçte dönemin Başbakanı Ahmet Davutoğlu, Genelkurmay Başkanı Hulusi Akar ile birlikte karar vererek, görev süresi bitmemesine rağmen, Öztürk'ü Hava Kuvvetleri Komutanlığı görevinden almıştır. Bunun yanı sıra, Mayıs 2020 tarihinde katıldığı bir televizyon programında, Davutoğlu; 2015 Yüksek Askeri Şurası'nda darbede kilit rol aldığı iddia edilen Tümgeneral Mehmet Dişli'nin MİT başkanı ve tarafınca emekli edilmek istendiğini fakat son anda bunun engellendiğini belirtmiştir. İddialara göre, TSK'nın Gülen Hareketi ile ilişkili general ve amiralleri Yüksek Askerî Şûra sonrası emekli edeceğinin belli olması üzerine Öztürk darbe girişimini başlatmıştır.

Gazeteci Ahmet Şık'ın istihbarat kaynaklarına dayandırdığı bilgilere göre Türk Silahlı Kuvvetlerindeki Gülen Hareketi kadrolarına yönelen soruşturmalarla ilgili 16 Temmuz 2016 sabahının erken saatlerinde operasyonların ilk dalgasının yapılmasına karar verilmişti. Bu kapsamda İzmir askeri casusluk davası kumpas soruşturmasın savcısı Okan Bato'nun şüpheli listesinde komuta kademesindeki birçok rütbeli askeri yetkiliyi kapsayan gözaltı kararı verilmiştir. Savcı Bato'nun, ağustos ayında toplanacak olan Yüksek Askerî Şûra'dan önce operasyonların başlatılması önerisi Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından da onaylanmıştı. Bununla birlikte gözaltı kararları ve yapılacak operasyonlarla ilgili Genelkurmay Başkanlığına bilgi verilmek suretiyle onay alınmıştır. Bu karara göre 16 Temmuz 2016 tarihinde sabah 04.00'da operasyonlar başlayacaktı. Aralarında darbe girişimine kalkışanların da bulunduğu, haklarında gözaltı kararı verilen tüm askerler teknik takip altındaydı. 15 Temmuz günü gündüz saatlerinde teknik izleme yapan Millî İstihbarat Teşkilatı (MİT) olağan dışı bir hareketlilik gözlemlendiğini rapor etmiş fakat bu hareketliliğin ne olduğunun anlaşılamadığı ifade edilmiştir. 15 Temmuz gecesi ise darbe girişimi yaşandı. Ahmet Şık'a göre başlangıçta ‘darbeci’ olarak anılan ve soruşturma listesinde bulunan 1. Ordu Komutanı Orgeneral Ümit Dündar'dan karşıt açıklama gelmesi darbeci askerlerin ellerini zayıflatmıştır.

Darbeye zemin hazırlayan durumlara ilişkin olarak Evrensel gazetesinden Yusuf Karataş; daha önce askerî darbelere yasal dayanak oluşturduğu söylenen Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanununun 35. Maddesinin 2013 yılında Adalet ve Kalkınma Partisi tarafından değiştirildiğini ve bu düzenleme ile Türk Silahlı Kuvvetlerinin görev tanımından ‘iç tehdit’ çıkartılarak görev alanının ‘dış tehdit’ ile sınırlandırıldığını ancak buna uyulmadığını ifade etti. Karataş'a göre hükûmet bu görev tanımının dışına çıkmış ve ülke topraklarının bir bölümünde operasyonlar yapılmasına izin vererek 2013 yılında değiştirilen İç Hizmet Kanununa uymamıştır. Karataş, hukuksal duruma rağmen Türk Silahlı Kuvvetlerini iç olaylarda güçlendiren bu politikaların ülkeyi yeniden askerî darbe girişimlerine açık hale getirdiğini iddia etmiştir.

Murat Yetkin dönemin Genelkurmay Başkanı Işık Koşaner ve kuvvet komutanlarının "Fethullahçıları durdurmamızı engelliyorsunuz" gerekçesiyle istifa ettiğini ve istifalarıyla ‘Artık Fethullahçıları durduramıyoruz, durdurmamızı engelliyorsunuz, ortak olmak istemiyoruz’ anlamına gelen bir çıkış yaptığını belirtti. Yetkin yazısında MİT Müsteşarı Hakan Fidan'ın Şubat 2012'de Fethullahçı örgütlenmenin polis ve yargı kanatları tarafından hedef alındığı ve asıl hedefinin MİT üzerinden Erdoğan olduğunun açığa çıktığını ifade etti.

Darbeye neden olan gelişmeler arasında Türkiye dışı aktörlerin bulunduğu iddiaları da ortaya atıldı. İran İslami Şûra Meclisi Başkanı Ali Laricani'nin danışmanı Hüseyin Şeyhülislam, darbe girişiminin nedenlerinden birisinin Türkiye'nin Suriye İç Savaşı'na dair politikasını değiştirmesi ve Suriye yönetiminin hükûmet ile işbirliğine başlaması olduğunu iddia etti. Bununla birlikte, İran Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif, Suudi Arabistan'ın ve Katar'ın darbe girişimine dahil olmasının güçlü bir ihtimal olduğu iddiasında bulundu. Öte yandan İran Dinî Lideri Ali Hamaney de darbe girişiminin Amerika Birleşik Devletleri tarafından tasarlanıp hazırlandığına dair güçlü şüphelerin bulunduğunu ifade etti.

Bir diğer iddia ise Rusya'nın darbeyi önceden öğrenip Türkiye'ye haber verdiği yönündedir. Independent'in Orta doğu muhabiri Robert Fisk, Suriye'deki Rus birliklerinin darbeyi Türk askerlerini dinlediklerinde farkına vardığını, bunun üzerine Putin'in kişisel bir mesaj yollamak suretiyle Erdoğan'ı uyardığını savundu.

Başka bir iddiaya göre Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Mısır darbe girişimini desteklemişlerdir. BAE büyükelçiliğindeki bazı e-mail görüşmelerinde Birleşik Arap Emirlikleri'nin darbeye destek olduğunun saptandığı iddia edilmiş, buna paralel olarak Mısır'ın da Erdoğan'ın Muhammed Mursi'ye verdiği destekten dolayı darbe girişimine destek verdiği ifade edilmiştir.

Konuya ilişkin ortaya atılan iddialardan bir diğeri de Gülen Hareketi'nin toplum nezdinde egemenlik kurmak isteği ve buna yönelik olarak askerî darbe ile iktidarı ele geçirme çabasıdır. Bu iddiaya göre; cemaat mensupları devletin anayasal kurumlarında önemli yerlere getirilecek ve sonraki süreçte devleti bu kişilerin bağlı olduğu cemaat yöneticisi Fethullah Gülen ve onun talimatı doğrultusunda hareket eden ‘baş yüceler’ idare edecektir. Savcı Serdar Coşkun'un darbe öncesinde hazırladığı ve basında ‘FETÖ iddianamesi’ olarak adlandırılan iddianamede “Cemaat imamları, gizli emellerini gerçekleştirmek yani devleti tamamen ele geçirerek, istedikleri siyasal sistemi kurabilmek için faaliyete geçerek darbe senaryosunu ortaya koymuşlardır.” değerlendirmesi yapılmış, Gülen Hareketi'nin her kurum ve kuruluşa kendi mensuplarını yerleştirmeyi amaçladığı savunulmuştur. Yine aynı iddianamede bu yöntemin daha önce de kullanıldığı, bir siyasi parti olmadan, seçime girmeden, yetiştirdiği kamu görevlilerini kendine bağlayıp itaat ettirerek ve buna paralel olarak oluşan fedakarlık kültürü altında seçilmişlik duygusuna dayanarak devleti teslim almayı amaçladığı ifade edilmiştir.

Tüm bunlarla birlikte söz konusu darbe girişimini Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın bizzat kendisinin kurguladığına dair iddialar da ortaya atıldı. Cengiz Çandar, böyle bir ihtimalin de olabileceğini ifade ederek daha önceki darbelere veya darbe girişimlerine kıyasla bu kadar kısa sürede başarısız olmasının bu ihtimali doğurduğu görüşünü öne sürdü. Çandar, darbecilerin köprü trafiğini tek tarafını kapatmasının, Marmaris'te olduğu bilinen Erdoğan'ı yakalanamamasının ve Muğla'daki Dalaman Havalimanı'na gitmesine ve oradan İstanbul'a geçmesine müsaade edilmesinin altını çizerek bu durumların şüpheye yol açtığını belirtti. Tüm bunlarla paralel olarak darbe girişiminin hemen ardından süratle binlerce yargı mensubu hakkında gözaltı kararı çıkarılmasının da bir darbe girişimine hazırlık yaptığını ve devlet yapısı içerisinde darbeyle ilişkili olabilecek isimler hakkında istihbarat sahibi olduğunu vurguladı. Tüm bu iddialara karşın bu girişimin bir kurgu olmadığını ifade eden kaynaklar da mevcuttur.

İddiaların odağındaki Fethullah Gülen yaşananların senaryodan ibaret olduğunu söyleyerek hakkındaki iddiaların "onda birinin dahi" kanıtlanması halinde ülkeye geri dönüp en ağır cezayı çekmeye hazır olduğunu vurguladı.